Μετά τη βία, η στοργή. Ο γλύπτης Πραξιτέλης Τζανουλίνος ακουμπά προστατευτικά το κεφάλι από την προτομή της Κυβέλης, που απετμήθη από ταραξίες κατά την κατάληψη της Νομικής. Τις φροντίδες του δέχθηκαν οι προτομές του Διονυσίου Σολωμού και του πολεοδόμου Σταμάτη Κλεάνθη. Ο καλλιτέχνης συμμετέχει σε πρόγραμμα του Δήμου Αθηναίων για την αποκατάσταση των βανδαλισμένων γλυπτών της πρωτεύουσας
Η συζήτηση έγινε υπό το βλέμμα του αρχιτέκτονα και πολεοδόμου Σταμάτη Κλεάνθη. Την επιβλητική φιγούρα του εθνάρχη Κωνσταντίνου Καραμανλή. Τη ραδινή μορφή της θεάς Αθηνάς και την κομψή προτομή της δόξας του θεάτρου, Κυβέλης. Δίπλα ήταν και ο εθνικός μας ποιητής. Ομως το κεφάλι του Διονυσίου Σολωμού ήταν γυρισμένο ανάποδα, μιας και ένα δένδρο στον Εθνικό Κήπο έπεσε πάνω στο άγαλμα και του έσπασε τον λαιμό.
Η ετερόκλητη αυτή συντροφιά μαζί με πολλούς άλλους σπουδαίους καλλιτέχνες, ποιητές, πολιτικούς και ιεράρχες άλλων εποχών, ήταν συγκεντρωμένη στο εργαστήριο του Πραξιτέλη Τζανουλίνου. Ο γνωστός γλύπτης από την Τήνο, με τη βαθιά γνώση της κλασικής παιδείας αλλά και της παραδοσιακής τεχνικής, έχει επωμισθεί ένα σπουδαίο καθήκον. Είναι εκείνος που κλήθηκε να φροντίσει πολλά από τα αγάλματα του Δήμου
της Αθήνας, τα οποία έχουν υποστεί βαρύτατες φθορές από τον χρόνο ή κυρίως από βανδαλισμούς, οι οποίοι έχουν πυκνώσει από το 2008 και μετά. Ετσι, παράλληλα με το δικό του πρωτότυπο καλλιτεχνικό έργο, τα επιδέξια χέρια του περιθάλπουν τις δημιουργίες κορυφαίων Ελλήνων γλυπτών όπως ο Λάζαρος Σώχος, ο Κώστας Δημητριάδης, ο Δημήτριος Φιλιππότης.Νοσοκομείο αγαλμάτων
Ο Τήνιος γλύπτης είναι μέλος μιας ολόκληρης ομάδας διαφόρων
Ενα «νοσοκομείο αγαλμάτων;», τον ρωτώ μόλις περνάω το κατώφλι του ατελιέ του. «Και μαιευτήριο!», απαντά, συμπληρώνοντας: «Εδώ γεννιούνται μερικά! Να, όπως αυτή η μικρή φιγούρα του Καραμανλή που είναι το μοντέλο για το μεγάλο άγαλμα που έφτιαξα για τον εθνάρχη. Εγκαταστάθηκε προσφάτως στη Θεσσαλονίκη. Και αυτό το μικρό σύμπλεγμα με τους θεούς του Ολύμπου που δουλεύω τώρα». Γεννημένος στο νησί των μαρμαρογλυπτών, με πατέρα τεχνίτη, ο Τζανουλίνος πέρασε τα παιδικά του χρόνια φτιάχνοντας πήλινα έργα με χώμα που έβρισκε στα χωράφια. Προικισμένος με ταλέντο, υπομονή και πολλή τρυφερότητα, είναι σίγουρα ο κατάλληλος άνθρωπος να αναλάβει αυτή τη λεπτή εργασία. Ισως διότι είναι από εκείνους τους καλλιτέχνες που παραμερίζει το «εγώ» του με ευκολία και τρέφει απέραντο σεβασμό για τους ομότεχνούς του που δεν είναι πια στη ζωή, αλλά άφησαν το κληροδότημά τους στην πόλη μας.
«Θα σας πω μια πολύ συγκινητική ιστορία για το άγαλμα του Παλαμά, που δείχνει ότι πολλοί Αθηναίοι είναι βαθιά ευαισθητοποιημένοι για το θέμα των βανδάλων. Οταν ξεκίνησαν οι εργασίες αποκατάστασης του γλυπτού, δεν ήταν μόνο μουντζουρωμένο το πρόσωπό του αλλά είχαν σπάσει και ορισμένα κομμάτια από αυτό, το 2008. Τα είχαν όμως μαζέψει οι περαστικοί και τα παρέδωσαν στο Ιδρυμα Παλαμά που βρίσκεται επί της οδού Ασκληπιού. Μόλις οι υπεύθυνοί του έμαθαν ότι το φροντίζουμε, μας έφεραν σε ένα πιάτο το σπασμένο φρύδι και τη μύτη. Καταφέραμε να τα κολλήσουμε με πολύ μεγάλη προσοχή, σε μια δύσκολη επέμβαση, σαν μικροχειρουργική. Διαφορετικά θα έπρεπε να αναζητήσουμε κάποιο πρόπλασμα του Βάσου Φαληρέα, του οποίου το έργο αυτό ήταν το κύκνειο άσμα, και να μπορέσουμε να κάνουμε το ακριβές αντίγραφο των τμημάτων που είχαν αποκοπεί. Ημασταν πολύ τυχεροί».
Μοιραία το 2011 και το 2012
«Μετά το 2008, είναι ελάχιστα τα γλυπτά που δεν έχουν υποστεί κάποιου τύπου βανδαλισμό, είτε με τη μορφή γκράφιτι είτε πιο σοβαρό», λέει ο γλύπτης, που συνεργάζεται με τον αρχιτέκτονα Δημήτρη Κουτσογιάννη, τον χημικό μηχανικό Βασίλη Λαμπρόπουλο και πολλούς συντηρητές, υπό τον συντονισμό της ειδικής υπηρεσίας του δήμου και του αντιδημάρχου Αστικής Υποδομής Γιώργου Αποστολόπουλου. Το πρόγραμμα είναι σε πλήρη εξέλιξη, με συνεργεία να εργάζονται πυρετωδώς σε πολλά σημεία της πόλης, ιδιαίτερα σε μέρη όπου υπάρχουν συστάδες αγαλμάτων. Ηδη εκείνα που βρίσκονται στο Σύνταγμα, στην Ερμού και στο Πνευματικό Κέντρο έχουν δεχθεί τη φροντίδα των ειδικών και είναι καλυμμένα με υφάσματα μέχρι να παραδοθούν επισήμως στον δήμο.
Κάθομαι δίπλα στο κεφάλι της Κυβέλης, από τη σμίλη της Νάτας Μελά, που αποκεφαλίστηκε τον Μάρτιο. Αποπνέει τόση γαλήνη και ομορφιά, που απορεί κανείς πώς κάποιοι αποφάσισαν να εκτονώσουν εκεί το μένος τους. Ο γλύπτης ακουμπά στοργικά το χέρι του πάνω στο κεφάλι και λέει: «Τώρα το καθαρίζουμε και σε λίγο θα το κολλήσω. Κάθε γλυπτό θέλει διαφορετική αντιμετώπιση διότι πρέπει να βρούμε λύσεις για διαφορετικά θέματα κάθε φορά. Είναι μια σύνθετη ομαδική εργασία που δεν θα μπορούσα ποτέ να κάνω μόνος μου. Γίνεται η χαρτογράφηση των φθορών και ανάλογα προχωράμε στην αποκατάσταση».
Οπως μαρτυρούν τα στοιχεία, τα γλυπτά που υποφέρουν περισσότερο είναι εκείνα που βρίσκονται πάνω στο δρομολόγιο που ακολουθούν συνήθως οι διαδηλώσεις, από την Κάνιγγος μέχρι και το Σύνταγμα. Οι μεγαλύτερες βλάβες στα γλυπτά της Αθήνας έγιναν κατά τα επεισόδια του 2011 και 2012, κυρίως στις πορείες κατά του Μνημονίου. Τον Δεκέμβριο του 2008 –μετά τη δολοφονία του Γρηγορόπουλου– παρότι οι βιαιοπραγίες και οι καταστροφές πήραν μεγάλη έκταση, οι μπαχαλάκηδες δεν είχαν τόση μανία εναντίον των καλλιτεχνικών τοποσήμων της πρωτεύουσας όπως παρατηρήθηκε στα επόμενα χρόνια. Ιδιαίτερα το 2011, ουσιαστικά ξηλώθηκε εκ βάθρων η πλατεία Συντάγματος, τα σιντριβάνια της Ερμού και τα μάρμαρα στο Πνευματικό Κέντρο. Το αντίγραφο του αρχαίου ορόσημου του Κήπου των Μουσών, που ήταν τοποθετημένο απέναντι από τη Βουλή ως ανάμνηση των κήπων του Θεοφράστου, καταστράφηκε ολοσχερώς.
«Το βράδυ ακούω τις κραυγές των αγαλμάτων»
Το δρομολόγιο της καταστροφής. Το 2012 επίσης έγιναν εκτεταμένες καταστροφές και τα γλυπτά πλήρωσαν πάλι «το μάρμαρο». Συνθήματα αναγράφονται συχνά μετά τις διαδηλώσεις στον Κολοκοτρώνη της Σταδίου, στον Παλαμά επί της Ακαδημίας και στον Κάνινγκ της πλατείας Κάνιγγος. Ο ήρωας του 1821 και ο μεγάλος μας ποιητής «αναγκάζονται» να συμμετέχουν κάθε φορά στη διαμαρτυρία και στην άρνηση της εξουσίας. Στην ψηλόλιγνη μορφή της Κυβέλης έχει γίνει απότμηση της κεφαλής δύο φορές: το 2006 και πρόσφατα στα επεισόδια της Νομικής του 2015. Οι προτομές που βρίσκονται στον περιβάλλοντα χώρο του Πνευματικού Κέντρου, δίπλα στη Νομική, υποφέρουν από συνεχείς επιθέσεις. Επίσης, τα γλυπτά της Τριλογίας –Πανεπιστήμιο, Ακαδημία, Βιβλιοθήκη–, όπως ο Ρήγας Φεραίος και ο Γλάδστων, βανδαλίζονται σχεδόν σε κάθε πορεία.
Βανδαλισμοί σημειώνονται και εκτός των διαδρομών των πορειών: για παράδειγμα στο γλυπτό «Ηπειρος» στην οδό Τοσίτσα δίπλα στο Πολυτεχνείο, στον Φανοστάτη της πλατείας Εξαρχείων και στην πλατεία Βικτωρίας στο γλυπτό «Ο Θησεύς Σώζων την Ιπποδάμεια».
Πώς αισθάνεται ο γλύπτης όταν του πηγαίνουν στο εργαστήριό του κάποιο «λαβωμένο» γλυπτό που έχει τα σημάδια της ανθρώπινης βίας; «Στο αλσύλλιο του Πνευματικού Κέντρου έχουν τοποθετηθεί και δικά μου γλυπτά, ο Κωστής Μπαστιάς και ο Παντελής Χορν, τα οποία καλούμαι τώρα να συντηρήσω. Ο κόπος που βάζω όταν εργάζομαι με κάνει να αναλογίζομαι τι έχουν περάσει οι ομότεχνοί μου για να φτιάξουν ένα έργο. Πόσους μήνες έσκυβαν πάνω σε ένα ατίθασο κομμάτι μαρμάρου, την πάλη με το υλικό αυτό που πρέπει να καθυποτάξουν. Κάθε φορά που πιάνω στα χέρια μου ένα τραυματισμένο γλυπτό, αισθάνομαι θυμό. Μετά θλίψη, όχι τόσο για τα αγάλματα αλλά για τις ψυχές αυτών των ανθρώπων που ξεδίνουν με τον βανδαλισμό, που απολαμβάνουν την καταστροφή. Το μαύρο από το πρόσωπο του Παλαμά το βγάλαμε. Το μαύρο στην ψυχή τους δεν θα φύγει εύκολα. Δυστυχώς δεν έχουμε παιδεία σε αυτόν τον τόπο και αυτό μας κάνει να μην μπορούμε να δούμε την ομορφιά και την αύρα των έργων τέχνης. Νομίζω ότι δεν έχουν ιδέα γιατί αντιδρούν έτσι οι νεαροί που λεηλατούν. Ομως θα σας πω κάτι. Τα γλυπτά αυτά έχουν μέσα τους ζωή, φορτίο. Δεν είναι νεκρά ή άψυχα αντικείμενα, δεν είναι πέτρες. Είναι μάρτυρες της ιστορίας της πόλης, της χώρας, της ίδιας μας της ζωής. Πολλές φορές που μένω μέχρι αργά το βράδυ στο εργαστήριο και δουλεύω, νομίζω ότι μπορώ να ακούσω τις φωνές των αγαλμάτων που μου έχουν φέρει εδώ. Φωνές; Κραυγές μάλλον. Οχι μόνο για τη βία που υπέστησαν αλλά και για τη συνολική απαξίωση που βιώνουν στον δημόσιο χώρο».
Η αντίσταση του μαρμάρου
Και αν είχε τους βανδάλους απέναντί του, τι θα τους έλεγε; «Θα τους έκανα ένα μάθημα Ιστορίας της Τέχνης και μετά θα γίνονταν αρνάκια. Μία ημέρα να είχαν περάσει σκυμμένοι πάνω από έναν όγκο μαρμάρου με ένα καλέμι, δεν θα ξανακουμπούσαν άγαλμα». Ο Πραξιτέλης Τζανουλίνος συνεχίζει: «Η ίαση από τον θυμό, την απογοήτευση, τη μανία για τη βία θα μπορούσε να έρθει μέσα από την τέχνη. Πολλές φορές έχω σκεφτεί σε περιπτώσεις χάλκινων αγαλμάτων που έχουν υποστεί ανήκεστες φθορές, από κλέφτες που τα χτύπησαν με σφυριά, να τα αφήσουμε όπως είναι σαν την ανάμνηση της εποχής που ζούμε...».
Ενα μεγάλο μέρος των αθηναϊκών υπαίθριων γλυπτών είναι από μπρούτζο αλλά είναι λιγότερα σε αριθμό από τα μαρμάρινα, καθώς οι παλαιοί γλύπτες ήταν αναγκασμένοι να χυτεύουν τα έργα τους εκτός Ελλάδος. Μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί πολλές περιπτώσεις κλοπής προτομών από συμμορίες που τις πωλούν για σκραπ. «Είχα κάνει την προτομή του ακαδημαϊκού Μενέλαου Παλλάντιου, όσο ήταν εν ζωή. Κλάπηκε από τον Πειραιά και δεν έχει βρεθεί. Ελπίζω ότι στο μέλλον μπορεί να υπάρξει ένα κονδύλι από τον δήμο ώστε να μπορέσουμε να χυτεύσουμε ξανά ένα αντίγραφο. Δυστυχώς, σε πολλές άλλες περιπτώσεις, αριστουργήματα πρέπει να έχουν λιώσει με οικονομικό αντάλλαγμα το καθαρό τους βάρος σε μέταλλο. Οταν είσαι γλύπτης στην Ελλάδα, πρέπει να είσαι προετοιμασμένος για κάθε ενδεχόμενο φθοράς ή απώλειας του έργου σου».
Να περάσει η τρέλα
Για τον Πραξιτέλη Τζανουλίνο, η γλυπτική είναι η πιο ιδιαίτερη τέχνη. «Φανταστείτε πόσους αιώνες έχει καταφέρει να επιζήσει. Και αν δείτε τα σύνεργα των αρχαίων γλυπτών, δεν διαφέρουν καθόλου από τα δικά μου. Ούτε έχει σμικρυνθεί ο χρόνος που χρειάζεται για να γίνει ένα καλό γλυπτό. Είναι μια διαδικασία κοπιώδης, χρονοβόρα, όπου χρειάζεται να γνωριστείς με το υλικό, το κομμάτι της πέτρας που έχεις απέναντί σου, για να το δαμάσεις. Αν δεν κατανοήσεις τι κρύβει μέσα της, δεν μπορείς να της δώσεις μορφή. Φανταστείτε λοιπόν πόσο πονάω όταν βλέπω αυτές τις καταστροφές».
Αλλη μια σημαντική παράμετρος είναι η τεράστια καλλιτεχνική αξία που έχουν συχνά αυτά τα έργα: «Είναι καμωμένα από χέρια σπουδαίων γλυπτών που δεν είναι πλέον εν ζωή, να υπερασπιστούν το δημιούργημά τους, να το ξαναφτιάξουν, να το συμπληρώσουν. Μόνη μου ευχή είναι πως η τρέλα της καταστροφής θα περάσει σαν ένα σύννεφο. Οπως έχει παρατηρηθεί και σε άλλες πόλεις στο εξωτερικό όπου γίνονταν βανδαλισμοί, υπάρχουν περίοδοι έντασης και περίοδοι ηρεμίας. Και η μόνη προστασία των δημόσιων γλυπτών είναι η αγάπη και η έγνοια των ανθρώπων που ζουν κοντά τους».
Βανδαλισμοί σημειώνονται και εκτός των διαδρομών των πορειών: για παράδειγμα στο γλυπτό «Ηπειρος» στην οδό Τοσίτσα δίπλα στο Πολυτεχνείο, στον Φανοστάτη της πλατείας Εξαρχείων και στην πλατεία Βικτωρίας στο γλυπτό «Ο Θησεύς Σώζων την Ιπποδάμεια».
Πώς αισθάνεται ο γλύπτης όταν του πηγαίνουν στο εργαστήριό του κάποιο «λαβωμένο» γλυπτό που έχει τα σημάδια της ανθρώπινης βίας; «Στο αλσύλλιο του Πνευματικού Κέντρου έχουν τοποθετηθεί και δικά μου γλυπτά, ο Κωστής Μπαστιάς και ο Παντελής Χορν, τα οποία καλούμαι τώρα να συντηρήσω. Ο κόπος που βάζω όταν εργάζομαι με κάνει να αναλογίζομαι τι έχουν περάσει οι ομότεχνοί μου για να φτιάξουν ένα έργο. Πόσους μήνες έσκυβαν πάνω σε ένα ατίθασο κομμάτι μαρμάρου, την πάλη με το υλικό αυτό που πρέπει να καθυποτάξουν. Κάθε φορά που πιάνω στα χέρια μου ένα τραυματισμένο γλυπτό, αισθάνομαι θυμό. Μετά θλίψη, όχι τόσο για τα αγάλματα αλλά για τις ψυχές αυτών των ανθρώπων που ξεδίνουν με τον βανδαλισμό, που απολαμβάνουν την καταστροφή. Το μαύρο από το πρόσωπο του Παλαμά το βγάλαμε. Το μαύρο στην ψυχή τους δεν θα φύγει εύκολα. Δυστυχώς δεν έχουμε παιδεία σε αυτόν τον τόπο και αυτό μας κάνει να μην μπορούμε να δούμε την ομορφιά και την αύρα των έργων τέχνης. Νομίζω ότι δεν έχουν ιδέα γιατί αντιδρούν έτσι οι νεαροί που λεηλατούν. Ομως θα σας πω κάτι. Τα γλυπτά αυτά έχουν μέσα τους ζωή, φορτίο. Δεν είναι νεκρά ή άψυχα αντικείμενα, δεν είναι πέτρες. Είναι μάρτυρες της ιστορίας της πόλης, της χώρας, της ίδιας μας της ζωής. Πολλές φορές που μένω μέχρι αργά το βράδυ στο εργαστήριο και δουλεύω, νομίζω ότι μπορώ να ακούσω τις φωνές των αγαλμάτων που μου έχουν φέρει εδώ. Φωνές; Κραυγές μάλλον. Οχι μόνο για τη βία που υπέστησαν αλλά και για τη συνολική απαξίωση που βιώνουν στον δημόσιο χώρο».
Η αντίσταση του μαρμάρου
Και αν είχε τους βανδάλους απέναντί του, τι θα τους έλεγε; «Θα τους έκανα ένα μάθημα Ιστορίας της Τέχνης και μετά θα γίνονταν αρνάκια. Μία ημέρα να είχαν περάσει σκυμμένοι πάνω από έναν όγκο μαρμάρου με ένα καλέμι, δεν θα ξανακουμπούσαν άγαλμα». Ο Πραξιτέλης Τζανουλίνος συνεχίζει: «Η ίαση από τον θυμό, την απογοήτευση, τη μανία για τη βία θα μπορούσε να έρθει μέσα από την τέχνη. Πολλές φορές έχω σκεφτεί σε περιπτώσεις χάλκινων αγαλμάτων που έχουν υποστεί ανήκεστες φθορές, από κλέφτες που τα χτύπησαν με σφυριά, να τα αφήσουμε όπως είναι σαν την ανάμνηση της εποχής που ζούμε...».
Ενα μεγάλο μέρος των αθηναϊκών υπαίθριων γλυπτών είναι από μπρούτζο αλλά είναι λιγότερα σε αριθμό από τα μαρμάρινα, καθώς οι παλαιοί γλύπτες ήταν αναγκασμένοι να χυτεύουν τα έργα τους εκτός Ελλάδος. Μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί πολλές περιπτώσεις κλοπής προτομών από συμμορίες που τις πωλούν για σκραπ. «Είχα κάνει την προτομή του ακαδημαϊκού Μενέλαου Παλλάντιου, όσο ήταν εν ζωή. Κλάπηκε από τον Πειραιά και δεν έχει βρεθεί. Ελπίζω ότι στο μέλλον μπορεί να υπάρξει ένα κονδύλι από τον δήμο ώστε να μπορέσουμε να χυτεύσουμε ξανά ένα αντίγραφο. Δυστυχώς, σε πολλές άλλες περιπτώσεις, αριστουργήματα πρέπει να έχουν λιώσει με οικονομικό αντάλλαγμα το καθαρό τους βάρος σε μέταλλο. Οταν είσαι γλύπτης στην Ελλάδα, πρέπει να είσαι προετοιμασμένος για κάθε ενδεχόμενο φθοράς ή απώλειας του έργου σου».
Να περάσει η τρέλα
Για τον Πραξιτέλη Τζανουλίνο, η γλυπτική είναι η πιο ιδιαίτερη τέχνη. «Φανταστείτε πόσους αιώνες έχει καταφέρει να επιζήσει. Και αν δείτε τα σύνεργα των αρχαίων γλυπτών, δεν διαφέρουν καθόλου από τα δικά μου. Ούτε έχει σμικρυνθεί ο χρόνος που χρειάζεται για να γίνει ένα καλό γλυπτό. Είναι μια διαδικασία κοπιώδης, χρονοβόρα, όπου χρειάζεται να γνωριστείς με το υλικό, το κομμάτι της πέτρας που έχεις απέναντί σου, για να το δαμάσεις. Αν δεν κατανοήσεις τι κρύβει μέσα της, δεν μπορείς να της δώσεις μορφή. Φανταστείτε λοιπόν πόσο πονάω όταν βλέπω αυτές τις καταστροφές».
Αλλη μια σημαντική παράμετρος είναι η τεράστια καλλιτεχνική αξία που έχουν συχνά αυτά τα έργα: «Είναι καμωμένα από χέρια σπουδαίων γλυπτών που δεν είναι πλέον εν ζωή, να υπερασπιστούν το δημιούργημά τους, να το ξαναφτιάξουν, να το συμπληρώσουν. Μόνη μου ευχή είναι πως η τρέλα της καταστροφής θα περάσει σαν ένα σύννεφο. Οπως έχει παρατηρηθεί και σε άλλες πόλεις στο εξωτερικό όπου γίνονταν βανδαλισμοί, υπάρχουν περίοδοι έντασης και περίοδοι ηρεμίας. Και η μόνη προστασία των δημόσιων γλυπτών είναι η αγάπη και η έγνοια των ανθρώπων που ζουν κοντά τους».
